Tại buổi tọa đàm "Nhà báo là ai? Báo chí đi về đâu khi AI sáng tạo nội dung ngày càng giỏi?" được tổ chức tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), các chuyên gia đã đi sâu vào phân tích sự xâm nhập ngày càng sâu rộng của AI vào quy trình sản xuất tin tức. Từ việc viết tin nhanh, tóm tắt nội dung, dịch thuật, đến tạo hình ảnh và video minh họa, AI đang dần tự động hóa những công việc mang tính lặp lại và tốc độ cao.
Không nên 'thánh hóa' AI
Tại tọa đàm, TS Phan Văn Kiền, Viện trưởng Viện Đào tạo Báo chí & Truyền thông SJC cho rằng không nên đặt vấn đề này, thay vào đó nhà báo nên suy nghĩ nghiêm túc về việc sống chung với trí tuệ nhân tạo (AI). Ông cho rằng cách tốt nhất là dung hòa, nhà báo nên suy nghĩ, tập trung làm những việc đòi hỏi sáng tạo. AI sẽ giúp nhà báo làm những việc theo khuôn mẫu, xử lý dữ liệu.
“Tại sao chúng ta không nghĩ từ khi có AI, khái niệm về báo chí, truyền thông sẽ thay đổi, thậm chí khái niệm về ‘con người’ cũng sẽ thay đổi”, TS Kiền đặt vấn đề. Với cách tiếp cận đó, mỗi cá nhân, mỗi nhà báo sẽ dễ dàng chấp nhận thực tế rằng AI đang tồn tại như một thực thể, mỗi cá nhân đang tồn tại như một sự nghiễm nhiên mà 2 chữ “con người” không thể thay thế được.
Viện trưởng JSC cho rằng mỗi cá nhân nên bớt lo sợ và yên tâm sống chung cùng AI và tận dụng triệt để những cái lợi ích từ nó.
Cho rằng AI không thách thức các nhà báo, mà nhà báo phải tự thách thức mình để thích nghi, Viện trưởng SJC cho rằng chỉ có những nhà báo có vấn đề về chuyên môn mới bị thất nghiệp.
GS. Nguyễn Đức An, Giáo sư toàn phần, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Truyền thông về khoa học, sức khoẻ và dữ liệu, Đại học Bournemouth, Vương quốc Anh cũng nhấn mạnh việc tự động hóa quy trình làm tin bài từ các nguồn dữ liệu động không chỉ giúp tiết kiệm thời gian cho các nhà báo, mà còn mở rộng quy mô sản xuất bài viết cho các thị trường nhỏ, thị trường ngách. AI có khả năng phân tích các nguồn dữ liệu phức tạp, từ đó giúp nhà báo khai thác những thông tin mà họ không thể tự mình đào sâu. Hơn nữa, AI còn đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và ngăn chặn tin giả, với sự hỗ trợ của các tổ chức như Full Fact, BBC Verify và Snopes.
Tuy nhiên ông cũng cho biết AI có thể xử lý dữ liệu và thông tin quy mô lớn, với tốc độ chóng mặt, nhưng thiếu khả năng tư duy theo bối cảnh như các phóng viên. Cùng với đó, AI thiếu khả năng phán xét thông tin, không nhất quán trong cách suy nghĩ do được lập trình nhiều trên sự ngẫu sinh.
AI thiếu “trí tuệ xúc cảm” (emotional intelligence) để kể chuyện báo chí một cách tinh tế, đầy sắc thái nhân bản. Đây là yếu tố làm nên thành công của nhà báo, phóng viên. Nhà báo phải biết đưa xúc cảm vào bài viết để kể một câu chuyện tinh tế, cảm xúc cho người đọc mà AI không thể làm được. Cùng với đó, AI không có ý niệm về đạo đức khi quyết định tin bài.
Theo phân tích của GS An, AI mang tới nhiều rủi ro như gia cố các định kiến xã hội hiện hữu trong bối cảnh xã hội hiện có đầy những thiên kiến, bị giới hạn về chủng tộc, kinh tế.
Đặc biệt, đã có nhiều trường hợp bị ảo giác do AI cung cấp thông tin sai lệch. Đây càng ngày là vấn đề càng lớn và cực kỳ nguy hiểm.
“Chỉ cần chat một dòng yêu cầu, AI đưa thông tin rất ‘đã’ nhưng thực ra trật lất. Hiếm khi nào AI trả lời ‘không biết’, hay ‘không chắc’ mà đa phần tự tin trả lời , nhưng nhiều nội dung sai. Điều này dễ bị các tác nhân xấu lạm dụng để làm ô nhiễm môi trường thông tin”, GS An nói.
Từ những phân tích về AI của thực tiễn quốc tế, GS Nguyễn Đức An cho rằng AI sẽ không thay thế các nhà báo mà sẽ khiến sứ mệnh mang tới sự thật của nhà báo càng quan trọng hơn. Nếu được tận dụng thích hợp, AI đồng thời trao cho nhà báo những công cụ đầy quyền năng siêu việt để thực hiện sứ mệnh đó.
Bài toán bản quyền và thách thức pháp lý
Một vấn đề gai góc khác được đặt ra là câu chuyện bản quyền trong kỷ nguyên AI tạo sinh (generative AI). Ông Nguyễn Quang Đồng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chính sách và Phát triển Truyền thông - IPS bày tỏ lo ngại: "AI học từ dữ liệu khổng lồ trên Internet. Nếu không có một hành lang pháp lý đủ mạnh, các cơ quan báo chí, những người tạo ra nội dung gốc, có nguy cơ bị 'trích xuất' chất xám nhiều nhất mà không được bảo vệ hay ghi nhận xứng đáng." Vụ kiện của The New York Times chống lại OpenAI vì cho rằng mô hình AI của hãng này đã sử dụng trái phép hàng triệu bài báo (kể cả nội dung trả phí) để huấn luyện, được xem là một phép thử quan trọng, định rõ ranh giới pháp lý giữa sáng tạo của con người và sản phẩm từ máy học.
Rõ ràng, AI đang hiện diện và tác động ngày càng sâu rộng vào ngành báo chí. Nó không thay thế hoàn toàn vai trò của nhà báo, nhưng chắc chắn làm thay đổi căn bản cách thức làm báo – từ quy trình sản xuất, phân phối nội dung đến cách thức tương tác và giữ chân độc giả. Câu hỏi đặt ra cho các tòa soạn và từng người làm báo không còn là "có nên sử dụng AI hay không", mà là "sử dụng như thế nào" để tối ưu hóa hiệu quả công việc, đồng thời giữ vững những giá trị cốt lõi và đạo đức nghề nghiệp.
Hương Mi
