Lễ hội cầu ngư vạn đầm Xương Lý là lễ hội truyền thống được ngư dân địa phương tổ chức hằng năm, bắt đầu từ ngày mùng 10 tháng Giêng Âm lịch. Mục đích của lễ hội này nhằm kính ngưỡng công đức thần Nam Hải, tri ân các bậc tiền hiền khai khẩn, hậu hiền khai cơ, cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, ngư dân ra biển khai thác thủy sản được mùa bội thu.
Lễ hội gắn liền với đời sống tinh thần và tín ngưỡng của cư dân vùng biển Nhơn Lý, phản ánh truyền thống tôn thờ cá Ông – vị thần hộ mệnh của ngư dân. Với bề dày lịch sử hơn 200 năm, Lễ hội đã chứng kiến và đồng hành cùng những thăng trầm của vùng đất, từ những ngày đầu hình thành Trường Lăng vào năm 1815, đến khi chính thức được tổ chức tại vũng Nồm, đầm Hưng Łương vào năm 1839. Trải qua nhiều lần trùng tu, tái thiết, đặc biệt là sau năm 2014, Lễ hội Cầu ngư Vạn đầm Xương Lý ngày càng được phục dựng đầy đủ, trở thành nét đẹp văn hóa đặc trưng của Bình Định.
Lễ hội ra đời cùng với sự hình thành Trường Lăng, lăng Ông đầu tiên của người Việt tại Quy Nhơn vào đầu triều Nguyễn. Theo sử liệu, Trường Lăng được thành lập muộn nhất là năm 1815.
Đến năm 1839, làng Xương Lý được lập địa bạ chính thức và hương chức làng đã chọn vị trí linh thiêng để tái thiết, xây dựng Lăng Ông Nam Hải Xương Lý tại triền núi Đơn thuộc thôn Lý Chánh, xã Nhơn Lý.
Lễ hội cầu ngư từ Trường Lăng được tổ chức để nghinh thần về Lăng Ông Xương Lý mới vào năm 1839. Lễ hội được vun bồi, kiến tạo qua nhiều thế hệ, tạo nên những sinh hoạt dân gian của cộng đồng ngư dân qua mùa đánh bắt hải sản, tạo ra những hoạt động giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm của các nghệ nhân gắn bó với vạn chài từ khi còn rất trẻ.
Với những giá trị văn hóa đặc sắc, “Lễ hội Cầu ngư Vạn đầm Xương Lý” đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số 3994/QĐ-BVHTTDL ngày 10/12/2024. Đây là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia thứ sáu của tỉnh Bình Định được vinh danh, sau di sản: Võ cổ truyền Bình Định, Hát bội Bình Định, Nghệ thuật Bài chòi Bình Định, Lễ hội Chùa Bà - Cảng thị Nước Mặn, Nghề chằm Nón ngựa Phú Gia.
Ông Nguyễn Tự Công Hoàng, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Bình Định, cho biết việc công nhận và tôn vinh giá trị di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Lễ hội cầu ngư vạn đầm Xương Lý không chỉ là một nguồn cổ vũ, động viên mà còn là một bước ngoặt quan trọng, khẳng định quyết tâm của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân TP Quy Nhơn trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch bền vững.
Phạm Tuấn
