Ai bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm? - Bài 2: Đợt cao điểm xử lý hàng giả thực phẩm: Nhanh nhưng có bền?

LTS: Lời giới thiệu cho loạt bài: “Ai bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm?”

Từ ngày 15/5/2025, Bộ Công an đã khởi động đợt cao điểm kéo dài 3 tháng nhằm truy quét hàng giả, hàng lậu và gian lận thương mại, đặc biệt trong lĩnh vực thực phẩm, dược phẩm và mỹ phẩm. Chỉ trong nửa tháng đầu, đã có 36 vụ án và 119 bị can bị khởi tố liên quan đến các hành vi này .

Trong bối cảnh đó, Tạp chí Sở hữu Trí tuệ và Sáng tạo triển khai loạt bài chuyên sâu, nhằm phân tích vai trò của sở hữu trí tuệ trong bảo vệ người tiêu dùng, đặc biệt trước các hành vi sản xuất và kinh doanh hàng giả, hàng kém chất lượng. Loạt bài sẽ tập trung vào các khía cạnh pháp lý, truyền thông, quản trị doanh nghiệp và sự phối hợp của các bên liên quan, với mục tiêu trả lời câu hỏi: “Ai sẽ bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm?”

Chính phủ quyết truy quét tới cùng, người tiêu dùng thay đổi hành vi

Chỉ trong nửa tháng đầu tiên của chiến dịch cao điểm chống hàng giả, hàng nhái và gian lận thương mại do Bộ Công an phát động từ ngày 15/5/2025, đã có tới 36 vụ án và 119 bị can bị khởi tố. Hàng trăm tấn thực phẩm không rõ nguồn gốc, nghi là hàng giả, đã bị phát hiện và thu giữ trên khắp cả nước – từ sữa bột, nước giải khát đến thịt đông lạnh nhập lậu. Đây là những con số cho thấy một cuộc tổng tiến công quy mô lớn chưa từng có trên mặt trận chống thực phẩm “bẩn”.

Thủ tướng Phạm Minh Chính nêu, buôn lậu, làm cả hàng trăm tấn hàng giả mà cơ quan chức năng không biết, trong khi để làm việc này thì phải có kho bãi, hoạt động mua bán, vận chuyển, thì chỉ có 2 khả năng: Một là không còn ý chí chiến đấu, hai là bị mua chuộc, có tiêu cực. Ảnh: N.Bắc 

Tuy nhiên, khi chiến dịch kéo dài ba tháng này đi đến hồi kết, câu hỏi đặt ra là: ai sẽ tiếp tục bảo vệ người tiêu dùng sau cao điểm? Liệu những kết quả thu được có tạo nên một thay đổi căn cơ, hay chỉ là đợt “dọn dẹp” ngắn hạn mang tính phong trào, sau đó đâu lại vào đấy?

Nhìn vào những điểm sáng trong chiến dịch, không thể phủ nhận sự quyết liệt của các lực lượng chức năng. Bộ Công an phối hợp cùng Ban Chỉ đạo 389 Quốc gia, các lực lượng quản lý thị trường, an toàn thực phẩm, công an địa phương… đã tạo ra hiệu ứng đồng loạt. Lần đầu tiên sau nhiều năm, hàng loạt vụ sản xuất và kinh doanh thực phẩm giả bị khởi tố hình sự thay vì chỉ xử phạt hành chính như thông lệ.

Cơ quan công an khám xét Công ty TNHH Famimoto Việt Nam. Cơ quan điều tra bước đầu xác định, Công ty TNHH Famimoto Việt Nam đã tiêu thụ ra thị trường 144 tấn dầu ăn, 118 tấn bột canh, 363 tấn hạt nêm giả. - Ảnh: Công an tỉnh Phú Thọ 

Một ví dụ điển hình là vụ việc Công ty Phong Sơn tại TP.HCM bị phát hiện đóng gói hàng trăm nghìn hộp thực phẩm chức năng giả các nhãn hiệu nổi tiếng như Khang Dược, Nutri-Bio, GluControl. Chỉ trong 5 ngày điều tra, công an đã xác định được chuỗi cung ứng và truy tố lãnh đạo công ty với tội danh sản xuất hàng giả là thực phẩm – một bước tiến rõ rệt trong cách tiếp cận pháp lý.

Đáng mừng hơn, chiến dịch còn tạo hiệu ứng lan tỏa. Nhiều doanh nghiệp sản xuất thật vốn bị hàng giả làm tổn hại nhiều năm qua bắt đầu “thở phào” khi thị trường được làm sạch phần nào. Cùng lúc, người tiêu dùng bắt đầu ý thức hơn trong việc truy xuất nguồn gốc và đòi hỏi minh bạch từ phía nhà sản xuất. Theo một khảo sát nhanh do Hiệp hội Người tiêu dùng Việt Nam thực hiện tháng 6/2025, có tới 68% người được hỏi cho biết họ đã thay đổi hành vi mua sắm, ưu tiên sản phẩm có thể kiểm tra xuất xứ rõ ràng.

Nhận diện các khiếm khuyết, trở lực trong hệ thống bảo vệ người tiêu dùng

Tuy nhiên, cũng chính từ đây, nhiều hạn chế lộ rõ. Đầu tiên là sự thiếu vắng cơ chế hậu kiểm bền vững. Ghi nhận tại nhiều địa phương như Quảng Nam, Hưng Yên và Bình Dương cho thấy lực lượng sau chiến dịch đã “rút về vị trí cũ”, khiến hoạt động kiểm tra, giám sát nhanh chóng nguội lạnh. Hệ thống cảnh báo vi phạm – từng được cập nhật hàng ngày trong cao điểm – bắt đầu thưa dần, và thậm chí dừng hẳn khi không còn áp lực từ Trung ương.

Vụ Công ty Cổ phần C.P. Việt Nam bị tố bán thịt heo mắc bệnh đang “gây bão” dư luận, hé lộ nhiều điểm yếu trong hệ thống bảo vệ người tiêu dùng và kiểm soát nội bộ doanh nghiệp, ảnh hưởng nhất định tới thương hiệu CP. 

Một trở ngại nữa là sự phân tán về lực lượng và dữ liệu. Hiện có ít nhất bốn đầu mối chính liên quan đến kiểm soát thực phẩm: Bộ Công Thương (quản lý thị trường), Bộ Y tế (an toàn thực phẩm), Bộ Nông nghiệp & PTNT (kiểm dịch, vệ sinh thực phẩm tươi sống), và công an. Tuy nhiên, trong thực tế, các cơ quan này chưa có cơ chế chia sẻ dữ liệu hiệu quả. Câu chuyện xảy ra hồi tháng 6/2025 tại Hà Nội là ví dụ điển hình: sau khi Công an TP bắt giữ lô kẹo rau củ và sữa công thức nghi giả từ Trung Quốc, cả quản lý thị trường và Cục An toàn thực phẩm đều từ chối xác minh thông tin, với lý do “không phải nhiệm vụ trực tiếp”.

Ở một chiều sâu hơn, vai trò của người tiêu dùng trong hệ thống cảnh báo và giám sát gần như chưa được khai thác. Dù có hàng triệu người tiêu dùng, hàng chục ngàn hội nhóm trên mạng xã hội chia sẻ thông tin hàng thật – giả, nhưng chưa có một nền tảng quốc gia nào giúp tích hợp, xử lý và phản hồi kịp thời các phản ánh này. Trong khi đó, theo ông Nguyễn Mạnh Hùng – Chủ tịch Hội Bảo vệ Người tiêu dùng Việt Nam – “nhiều người dân vẫn chấp nhận mua thực phẩm rẻ, không rõ nguồn gốc vì tiện lợi và giá thành thấp, dù biết nguy cơ rủi ro”.

Chưa kể, mức độ “thấm” của chiến dịch đến tận cơ sở vẫn rất mỏng. Nhiều chợ truyền thống, hàng rong và cả siêu thị mini tại các quận huyện ở TP.HCM, Hà Nội vẫn hoàn toàn vắng bóng mã QR truy xuất nguồn gốc. Việc nhận diện hàng thật – hàng giả, do đó, chủ yếu vẫn dựa vào cảm quan, vốn là kẽ hở lớn để hàng giả len lỏi.

Hàng rào nào chặn hàng giả ?

Để khắc phục điều đó, nhiều chuyên gia cho rằng phải kết nối thực thi pháp luật với ứng dụng sở hữu trí tuệ và công nghệ. Truy xuất nguồn gốc không thể mãi ở dạng “khuyến khích áp dụng” mà cần trở thành yêu cầu bắt buộc đối với thực phẩm đóng gói, thực phẩm chức năng và cả thực phẩm tươi sống bán tại các đô thị lớn. Tại Thái Lan, hệ thống truy xuất bằng QR và blockchain đã được áp dụng cho thịt gia cầm và rau quả từ năm 2020, giúp giảm hơn 70% tình trạng thực phẩm giả trong hệ thống siêu thị lớn.

Việc áp dụng truy xuất nguồn gốc cần được quy định là trách nhiệm của người bán thực phẩm.  Ví dụ, MEATDeli đã áp dụng tính năng truy xuất nguồn gốc, được đính kèm trên mỗi sản phẩm bán ra trong nhiều năm qua.

Mặt khác, xử lý vi phạm sở hữu trí tuệ cần được nâng cấp từ phạt hành chính sang mức hình sự mạnh mẽ hơn. Những hành vi như giả mạo bao bì, tem chống giả hoặc sử dụng trái phép nhãn hiệu – nhất là trong lĩnh vực thực phẩm – cần được quy chiếu như hành vi lừa đảo hoặc sản xuất hàng cấm, chứ không thể coi là vi phạm dân sự đơn thuần.

Bên cạnh đó, vai trò của doanh nghiệp, báo chí, hiệp hội ngành hàng và người tiêu dùng cần được “kích hoạt” thành một lực lượng giám sát xã hội hóa. Một cơ chế đề xuất là xây dựng Hệ thống cảnh báo thực phẩm giả quốc gia – nơi tích hợp phản ánh từ người tiêu dùng, kết quả điều tra của cơ quan chức năng, và cả dữ liệu truy xuất từ doanh nghiệp. Hệ thống này có thể kết nối qua app hoặc cổng thông tin quốc gia, giúp tạo dòng dữ liệu minh bạch, liên thông và có khả năng phản hồi nhanh.

Tóm lại, chiến dịch cao điểm chống hàng giả thực phẩm vừa qua là một bước ngoặt đáng ghi nhận. Nhưng nếu chỉ dừng lại ở “cuộc tổng vệ sinh” ngắn hạn, thì người tiêu dùng vẫn sẽ tiếp tục đối mặt với thực phẩm kém chất lượng len lỏi hàng ngày. Để thực sự bảo vệ người tiêu dùng về lâu dài, chúng ta cần coi hậu kiểm không phải là phần kết thúc, mà là phần chính yếu – với sự tham gia liên ngành, liên lực lượng và liên người dân.

Trong bài viết tiếp theo của loạt bài này, chúng tôi sẽ đi sâu vào vai trò và trách nhiệm của chính các doanh nghiệp có sản phẩm bị làm giả. Câu hỏi được đặt ra: “Khi hàng giả tràn lan mà doanh nghiệp im lặng, có phải họ đang mặc nhiên tiếp tay?”.

Phạm Tài